I conzèti de koiné, de grafíą e de ortografíą

Contuna definizjón sintética la koiné no ƶé altro che la léŋgya común che sé spantéga intun zèrto teritòrjo sorameténdose ala varjetà leŋgyística o djaletàl locàl. Intela pràtica là sé trata el pju dele vòlte de ’na varjetà o de ’n altro djaléto del teritòrjo stèso che vjén réxo nòbile o che vjén reconosudo cóme pju de lustro per divèrse raxóni de natura sočàl, culturàl, stòrica, política, econòmica, leŋgyística o leterarja dai altri parlanti del teritòrjo. Con fondaménto él ƶé un djaléto che cyista una maƶór importanza e diǧnità respèto ai altri djaléti adjazènti. Per grafíą sé intènde ’l insjème dei símboli gràfici che convenzjonalménte sé dòpra per scriver un leŋgyaƶo oràl o, contuna definizjón pju exata, per trascriver i sóni fonètici del leŋgyaƶo oràl. Là ƶé invéze l’ortografíą a stabilír le règole de scritura e del uxo dela grafíą intela compoxizjón dele paròle. Contuna someǧanza él sé pól pensàr ala grafíą cofà ala vèsta reàl e l’imàgine visíbile dela léŋgya oràl. E cofà una vèsta no ƶé sèmpre perfetaménte su mexura al còrpo, cusí aŋca la grafíą no ƶé sèmpre perfetaménte aderènte ala pronunzja oràl del leŋgyaƶo. In cyésto sènso no lé existe grafíę pju adecyate o pju ǧuste de altre per scriver un leŋgyaƶo ma él ƶé nòma ’l aspèto stòrico, leterarjo, tradizjonàl o sočàl a antepóner o a sjéǧler una grafíą respèto a un’altra. In particolàr lé existe dó clasi prinzipàį de grafíę: cyéle fonètiche (pju aderènti al aspèto fonètico e ala pronunzja dela paròle) e cyéle etimològiche (pju oservanti del’espresjón etimològica dala cyal lé devjén le paròle). A òǧni mòdo là val sèmpre la règola che la grafíą ƶé una nórma convenzjonàl e pràtica che no ga de èser aderènte ala pronunzja per nezesità (pensémo al aŋgléxe e al franzéxe che no sé pronunzja có’ sé scrive).

Còsa destingyelo una léŋgya da un djaléto?

Fazilménte no’l existe un vèro e pròprjo critèrjo de distinzjón tra léŋgya e djaléto ma a despèto de cyésto intel común parlàr e sentír dele persóne sią ’l un che ’l altro dele paròle sotintènde zircostanze sočàį e leŋgyístiche bastanza bén definide. La paròla djaléto o aŋca, che là índica la stésa còsa, idjòma o vernàcolo, in gènere là sé aséǧna a un leŋgyaƶo sotoreǧonàl, locàl, ƶergàl doprado da un pju o maŋco restréto bòzolo de persóne che va dal rapòrto interpersonàl ale conversazjóni familjari insín aŋca ale divèrse riunjóni tra conosènti (fèste, òbiti, baŋchéti e iŋcóntri sočàį). La sòrta de leŋgyaƶo doprado ƶé reconosudo – aŋca iŋconsjaménte dai síŋgoli individyi – de drènto cyél grupo sočàl cofà mèƶo primarjo de coęxjón sočàl col cyal e sul cyal comunicàr altri aspèti de condivixjón e de identità sočàl. El djaléto in gènere no vjén scrito sią per la dificoltà stésa del farlo – a caųxa dela maŋcanza de una tal esperjènza visuda sią intela sféra scolàstica che no – sią perchè la só funzjón scrita no ƶé spartida sočalménte, e in ƶórno de aŋcúǫ soverčada dala móda de scriver contun taljàn un fja aŋglexiƶado, sintètico e carateriƶado da scurtadure che semanticaménte fa prò ala comunicazjón. Cóme cyést’último aŋca el djaléto, per espresività respèto alo stato d’ànemo del parlante e informalità dela comunicazjón, él resulta pju sintètico, semanticaménte pju adatado ala comunicazjón e componènte de carateriƶazjón afetiva dei rapòrti sią a livèlo amicàl che parentàl o conjugàl. Se’l ƶé vèro che tute cyéste funzjóni pól èser compjéste aŋca da un leŋgyaƶo che vjén considerado cofà léŋgya, cóme per exèmpjo el taljàn, no’l ƶé però vèro el contrarjo, zoè che intele sfére sočàį, culturàį, aministrative, econòmiche o tècniche indóve là òpera de règola la léŋgya (el taljàn), no’l ƶé posíbile ’l uxo del djaléto se no co’ enòrme dificoltà espresive e co’ artante dificoltà de comprensjón. In pràtica el cusí dito registro de comunicazjón muta pasando dal djaléto ala léŋgya: intel primo caxo el leŋgyaƶo ƶé pju figurativo e scèto se no a dritura rústego; intel secóndo él caxo ƶé pju concetuàl e dòto. Él ƶé fàzile constatàr inóltre che, volèndo esprimer in djaléto un concèto dòto, él sią nezesarjo: o dopràr dele perífrasi e dele similitúdini che rixultarave pjutòsto iŋcomprensíbili al scoltadòr, o zercàr de djaletiƶàr la paròla taljana pju adatada finindo per creàr un naturàl taljanixmo. Tutočò, se pensémo ala posibilità per el djaléto de inalzarse a léŋgya atribuíndose un registro dòto, no’l sarave falado stabilír un critèrjo leŋgyístico de natura filològica che sula baxe dela morfologíą dele paròle djaletàį existènti él sią capaze de creàr neǫlogixmi djaletàį. Le léŋgye ladine in cyésto sènso ƶé al’avaŋgyardja e lé pól èser un exèmpjo coŋcrèto da susegyitàr, stante che lé ga ƶa tute un pròprjo critèrjo de normaliƶazjón del lèsico. La léŋgya (el taljàn), in generàl, sé prexènta pò aŋca cóme fàzile mèƶo de comunicazjón scrita: sią per el fato che là ƶé l’única che sé sa scriver per esperjènza scolàstica o miga, sią perchè là ƶé l’única che sé pól lèƶer travèrso la stampa e i carteli públici che zirconda ’l ambjènte indóve él vive ’l individyo. La léŋgya (el taljàn), raprexènta pò el mèƶo de comunicazjón pju adatado e spartido sią a livèlo locàl che extra-locàl per i rapòrti formàį tra le persóne e tra le istituzjóni sią polítiche o econòmiche: él sé pènsa a exèmpjo al lustro dele léŋgye de stato franzéxe e venezjana intele èpoche có i stati che lé raprexentava gèra ai só màsimi splendóri egemònici. Èco alóra un altro aspèto che carateriƶa l’existènza de una léŋgya: la prexènza de uno Stato, Reǧón o Provinča burocràtica, che là ufizjaliƶa, là impóne a livèlo aministrativo, là inséǧna travèrso la scóla e là promóve travèrso i mèƶi de comunicazjón de masa. Ghe ƶé pò aŋca el ròlo colaborativo e/o volontarístico de asočazjóni, ènti e cerexìą che per divèrsi motivi là favorise de sóra de òǧni altra sènza despèso curarse del’azjón discriminatòrja e despersyaxiva che exèrzita in confrónto dele altre léŋgye coexistènti in sfére sočàį pju ristréte. In paròle pò puraménte leŋgyístiche la deferènza tra djaléto e léŋgya sta pju intela cyantità che intela cyalità. In altre paròle una léŋgya ga un número de lèmi o paròle indiminutaménte superjór a cyéli de un djaléto sią perchè ga operado e òpera in tute le sfére del’atività umana (medexina, política, múxica, sport, etc.) sią perchè la só leteratura stòrica – zoè ’l insjème dei tèsti che là ga fata evòlver o che lí ga registrado e tramandado la só crésita – él resulta notabilménte pju fornido. La leteratura djaletàl invéze, pur podèndo compèter per cyalità, creątività, gènjo e afetazjón sią dei tèsti che dei aųtóri co’ cyéla dela léŋgya (el taljàn), là ƶé in gènere pju pòvera de scritóri e de òpere. Per la léŋgya taljana čò ƶé dovudo impreteribilménte al fato che ’l taljàn sé xlarghè in prinzipjo nòma a un número ristréto de ambjènti aristocràtici, che ló doprava principalménte cofà léŋgya leterarja de scritura, e soltanto dòpo divèrsi sècoli él sé inalzè a léŋgya parlada de masa.

In pràtica le deferènze tra léŋgya e djaléto descomparise se atribuimo a éle la definizjón de èser tutedó un puro mèƶo de comunicazjón umana, lé tórna a comparír se a éle atribuimo una funzjón sočològica, culturàl, aministrativa, econòmica o tècnica spezífica. Alóra in paròle filantròpiche djaléto e léŋgya ga pari diǧnità e nòma ’l ambjènte intel cyal sé uxa né prezixa, convenzjonalménte parlando ma miga per la sočoleŋgyística, el maƶór e minór lustro col cyal per exèmpjo sé ƶé sèmpre valso ’l taljàn respèto a tuti i altri djaléti reǧonàį. A propòxito ghe ƶé aŋca da dir che intela siǧnificanza común despèso él sé sotintènde el djaléto cofà un leŋgyaƶo pervertido, faturado o la derivazjón leŋgyística, pròprja dei strati sočàį inferjóri, dela léŋgya (el taljàn). In cyésti últimi ani él sé ƶé però fata čaréza a livèlo acadèmico su cyésto concèto, e ’l ƶé bastanza conosudo ’ramàį che tal siǧnificanza ƶé in tuto falsa e che i djaléti taljani no deriva dal taljàn ma al imparo de élo lí deriva da percórsi stòrici, leŋgyístici e sočàį divèrsi che ga vudo in pasado soltanto un único común denominatór: la léŋgya latina. Èco perchè él sé dovarave invéze parlàr, impé de djaléto, de varjetà neǫlatina o romanƶa. Per distíŋgyerne pò el caràtere de lustro o maŋco, él sé podarave dir che el djaléto sią una varjetà basa mèntre la léŋgya una varjetà alta aŋca se tal distinzjón sprèza e buta un póco de discrédito sul djaléto. I dialéti taljani deriva alóra da una o pju léŋgye mare derivade dal latíŋ e dale léŋgye dei pòpuli preromani d’Italja (Cèlti, Vèneti, Líguri, Réti, etc.) che sé xvilupè nudríndose aŋca de altre léŋgye dei pòpuli che sé stanzjè intela peníxola dòpo el cròlo del Impèrjo romàn (Gòti, Loŋgobardi, Fraŋchi, etc.). Cyéste léŋgye mare però no sé conservè e sé sfrantumè intun profluvjo de leŋgyaƶi reǧonàį e sub-reǧonàį che djè vita ai djaléti atuàį.

Có’ él scrive Michele Loporcaro intel só “Profilo linguistico dei dialetti italiani” (Editori Laterza): «I dialetti italiani sono dunque varietà italo-romanze indipendenti o, in altre parole, dialetti romanzi primari, categoria che si oppone a quella di dialetti secondari. Sono dialetti primari dell’italiano quelle varietà che con esso stanno in rapporto di subordinazione sociolinguistica e condividono con esso una medesima origine (latina). Dialetti secondari di una data lingua si dicono invece quei dialetti insorti dalla differenziazione geografica di tale lingua anziché di una lingua madre comune.»

Un exèmpjo che čarise abastanza la custjón ló darave el furlàn che entrarave a far parte tra le varjetà de léŋgya ladina insjème al ladín dolomítico dele vali del Grópo del Sèla tra Trentín, Alto Àdexe e Vèneto (Val Badíą, Val Gardéna, Val de Fasa, Livinalóŋgo, Cordévole, Ampèzo e Cadór) e al ladín romanzo (Val Eŋgadina intel Cantón dei Griǧóni in Svízera). El furlàn de riferiménto no ƶé altro che la léŋgya parlada soltanto intun’areą abastanza restréta dela Furlaníą che sé prezixa intela fasa ai pię dela colina tra la pjanura a nord-est de Údine e i Coli Orjentàį del Friúl ocludèndo i zèntri urbani de Gemóna, Tarzènto e Faedis fin a Zividàl del Friúl. Cyésta léŋgya, deventada de lustro a livèlo leterarjo grazje ale òpere de importanti scritóri tra i cyali Pietro Zorutti (Pieri Zorut, 1792-1867) e Caterina Percoto (Catarine Percude, 1812-1887), là fu levada ai onóri sjentifizi dai studi del pare dela djaletologíą taljana, el gorizjàn Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907). Intele altre aree del Friúl sia montane che de pjanura no sé parla ǧnènte afato cyésta léŋgya ma altre varjetà compaǧne che no ga però co’ cyésta un rapòrto de derivazjón. Pju čaraménte  no’l ƶé azertado che ’l furlàn zentràl prelodado sią el pju conservativo e ’l pju vizín ala léŋgya ladina mare friųlara e che i altri né sią, per dirla secóndo el Loporcaro, i djaléti romanƶi secondari ma che, có’ intel rapòrto tra i djaléti nord-taljani e ’l taljàn, ghe sią tra de lóri una relazjón de indipendènza e lí sią tuti djalèti ladín-friųlari primari. Per raxóni pò de maƶór diǧnità leterarja él sé ƶé inalzado a léŋgya el djaléto zentràl prelodado al cyal ƶé stado aseǧnado un pósto de maƶór lustro e ’l caràtere de koiné reǧonàl. Ghe ƶé da dir che respèto al taljàn el furlàn de koiné no ƶé però un djaléto romanƶo primarjo abeŋchè sią aŋca cyélo una léŋgya neǫlatina, perchè el só lustro ƶé tanto elevato cyanto cyélo del taljàn sibén che no’l gabja un corpus lesicàl tècnico ampljo cyanto cyélo taljàn. A òǧni módo le só potenzjalità ƶé elevate e ƶa da divèrsi ani la leŋgyística friųlara ƶé driǫ a ampljàr notabilméntre el pròprjo vocabolarjo su baxi glotològiche e filològiche spezífiche per la pròprja léŋgya. El Stato taljàn ga ratificado ’l status de léŋgya al furlàn e a altre léŋgye de minoranza, có’ al sardo per exèmpjo, cola Lèƶe n. 482 del 15/12/1999. Un sé domanda el perchè cyésto status no sią atribuíbile aŋca ala léŋgya pjemontéxe de koiné che sé ƶé xvilupada sul djaléto zitadín de Torino. In pju, e a maƶór raxón respèto al furlàn, intel caxo del pjemontéxe el ròlo de lustro del torinéxe ƶé no sólo leterarjo ma aŋca político stante ch’él raprexentava la léŋgya dela capitàl delo stato sabaųdo. La respósta podarave èser conèsa al fato che el furlàn ƶé una varjetà de léŋgya ladina mèntre el pjemontéxe nò, ma là sarave una respósta inǧustificàbile e inamisíbile intel’òtica che el pjemontéxe pur no esèndo ladín, no ƶé un djaléto del taljàn cóme aŋca tuti i djaléti galo-itàlici e vèneti ma djalèto romanƶo primarjo.

Tornando ala custjón de partènza gh’è infine aŋca da dir che pur i djaléti al só intèrno sé deferènzja in parlade pju o maŋco gréƶe. Ghe ƶé difati i djaléti zitadini, pju rafinadi, eleganti e dopradi aŋca per sityazjóni sočàį e leŋgyístiche formàį (vardé el milanéxe o ’l venezjan del’Otozènto), e i djaléti rústeghi dela vila o dela valada che ƶé consideradi despèso có’ leŋgyaƶi iŋcomprensíbili dai parlanti zitadini. Cyésti djaléti rústeghi, esèndose xlontanadi cusí tanto dala só léŋgya mare o raixe, lí ga asunto foneticaménte dele caraterístiche de aspréza e duréza de sóno che lí vjén despèso asočadi a parlanti volgari, se no a dretura trivjàį in zèrte só espresjóni, o persóne ai cyaį sé darave el tìtolo de vilani. Dal pónto de vista fonètico čò ƶé dovésto ala riduzjón dele sílabe intele paròle e al fato che cyésti djaléti sé sią mólto fruadi a livèlo vocàlico favorèndo de pju le consonanti (sé pènsa al bergamasco, al bresàn o ai djaléti emiljani). E’l ƶé pròprjo su cyésto aspèto che fin a póchi ani fa la socetà perbenista taljana, rivada a un zèrto axjo econòmico e d’istruzjón, la faxèva ljèva traverso i inseǧnanti per exerzitàr ’l inseǧnaménto del taljàn intele scyòle cóme struménto de xradicaménto dela malapjanta del djaléto dale bóche dei scolari che ló parlava avèndolo imparado in faméǧa. Cyésta azjón sočàl persyaxiva riųsè aŋca a entràr intel’ambjènte familjàr travèrso i mèƶi de comunicazjón de masa e ’l inseǧnaménto dela dotrina catòlica conduxèndo i genitóri a parlàr ai fjóį no pju col pròprjo djaléto ma col taljàn aŋca se mal pronunzjado per pròprja inadecyatéza, stante che là gèra léŋgya no familjàr e nóva aŋca per lóri. Parlàr taljàn gèra alóra componènte de lustro sočàl, de modernità, de ziviltà e credenzjàl de garanzíą dele persóne creanzade e dabén. Parlàr djaléto gyaliva invéze a farse definír iǧnorante, pàndolo, inzivíl, indriǫ, impertinènte e de baso raŋgo sočàl

Le grafíę djaletàį: curta stòrja deła só evoluzjón

Intei sècoli pju lontani le grafíę djaletàį ƶé sèmpre stade derivade dala grafíą del latín e soltanto inteį sècoli pju rezènti derivade sèmpre pju frecyenteménte da cyèla del taljàn o, pju limitataménte, aŋca dal franzéxe e/o provenzàl e dal tedèsco. Tuto čò a caųxa del maƶór lustro leterarjo de cyéste léŋgye e dal fato che chi scrivéva in djaléto o in léŋgya volgàr locàl gèra aŋca cyéį che conoséva e doprava el latín e ’l taljàn (nodari, avocati, céreghi, etc.). E’l ƶé intórno al Otozènto però che scritóri, gramàtici e vocabolaristi, intel tentativo de normàr e definír le grafie djaletàį, sé iŋcorƶè de cyanto i djaléti fuse pju articoladi e exigènti dal pónto de vista gràfico e de cóme la grafíą del taljàn fuse insuficènte a scríverli. Tutočò lí riųsè co’ vari espedjènti gràfici a resòlver i divèrsi problèmi iŋcontradi sènza xlontanarse dala grafíą taljana ma armoniƶàndose stretaménte a cyésta in considerazjón del ròlo de léŋgya nazjonàl che gavarave asunto, o che ƶa là asuméva, al intèrno del nasènte Réǧno d’Italja. Cyéste nóve grafíę lasè però aŋcóra dele inzertéze e no traxandàbili iŋcoęrènze gràfiche. Intel córso dei ani – e grazje al’evoluzjón dela leŋgyística glotològica e dele só dó braŋche, la fonologíą e la fonètica – ghe sé rendè cónto che una corèta scritura del djaléto richjedéva l’introduzjón de símboli gràfici extra taljani. Lé nasè cusí dele nóve grafíę evolude che rendéva ǧustizja ale  particolari caraterístiche fonètiche dei djaléti. Cyéste grafíę ƶé intela maƶór parte dei caxi le atuàį grafíę tradizjonàį che in ƶórno de aŋcúǫ ƶé le pju doprade dai scritóri vernacolari per el só caràtere de lustro: co’ cyèste difati ƶé stade scrite le pju importanti pàgine dele leterature djaletàį. Tutočò, a dispèto dei acorgiménti gràfici extra-taljani, i caràteri dele grafíę djaletàį tradizjonàį rèsta tendenzjalménte mólto vizini e adatadi ala grafíą taljan e lí suségyita a prexentàr dele iŋcoŋgruènze cola fonètica, dele iŋcoerènze intèrne e dele sotordinazjóni gràfiche ala léŋgya nazjonàl. Cyésti aspèti par sèmpre pju no atuàį e superàbili co’ grafíę djaletologicaménte pju modèrne. I tentativi de reąliƶàr operazjóni de “revixitazjón” gràfica ƶé stadi xvòlti ƶa a partír dal Otocènto da ilustri leŋgyisti e djaletòlogi (tra i pju importanti el Tiraboschi e ’l Sanga per el bergamasco, el Faggin per il furlàn, el Vitali per el boloǧnéxe, el Trevisan per el vèneto, etc.) ma no sèmpre lí gà prodóto dele modificazjóni siǧnificative ale tradizjonàį grafíę djaletàį. Čò ƶé stado sèmpre dipéxo da dó componènti insuperàbili: la falada e sotointéxa considerazjón che i djaléti derivase per gyastada e coruzjón dala léŋgya taljana, e che alóra aŋca el djaléto gavése de armoniƶarse a cyésta sul pjan ortogràfico; e ’l fato che cyaxi tuti i zitadini taljani conóse soltanto e puraménte l’ortografíą taljana per istruzjón scolàstica de baxe. Al prexènte, a dispèto ch’él sé sią desfantado e superado el primo “tabù” leŋgyístico, zoè che ’l djaléto no ƶé ’l resultato gyastado e coróto del taljàn, él rèsta sèmpre el secóndo problèma da resòlver vèrso l’acyixizjón de una consjènza e de una vixjón pju vèrta e reàl dela dimensjón scrita e dela nòrma gràfica del pròprjo djaléto da parte dei zitadini; in altre paròle del percórso de manzipazjón del djaléto scrito dale restretéze dela grafíą taljana azò che pòsa cyistàr una ǧusta conotazjón ortogràfica corispondènte ai só caràteri fonètici naturàį. Purmasa él ƶé pur vèro che le léŋgye mari dei djaléti fu a só vólta scrite cola nòrma latina che raprexènta una parte dela só redità leŋguística, e che pertanto no’l exista un riferiménto asoluto se no intel latín, el cyal a só vólta par aŋcór maŋco adecyato del taljàn per scríverli. Per superàr l’impasse col objetivo de dar finalménte soluzjón al problèma, ’l único riferimènto al cyal vòlƶerse ƶé la nòrma djaletològica. El doveróxo parzjàl destaco del’ortografíą djaletàl da cyéla taljana él dovarave sintetiƶarse intel uxo de una nòrma gràfica pju confórme che faza prò dal punto de vista sią fonètico che etimològico e che no là gabja có’ prinzipàl objetivo la semplificazjón. El djaléto darèsto no ƶé sémpleze da pronunzjàr respèto al taljàn e alóra no sé capise perchè la só grafíą no gabja de èser aŋca éla pju difízile de cyéla taljana. Sibén che sią čaro che la grafíą ƶé una nòrma convenzjonàl e pràtica che no nezesarjaménte gabja de èser aderènte ala pronunzja, ƶé però aŋca aųguràbile el fato che la grafíą gabja de spečarne el caràtere leŋgyístico de orígine e rènderne pju o maŋco fedelménte i sóni dal punto de vista gràfico. Per raxóni stòriche cyésta nòrma gràfica d’uxo dovarave èser baxada prinzipalmènte sul latín e secóndo sule nòrme gràfiche stabilide inteį studi de djaletologíą che intel último sècolo sé ƶé bén sodàdi fornindo preƶévoli laóri de anàlixi e carateriƶazjón fonètica e etimològica dei djaléti.

La łéŋgya vèneta e 'l problèma del binòmjo koiné-grafíą

El problèma dela koiné vèneta e dela só grafíą òcupa ’ramàį da ani, divèrsi studjóxi vèneti e nò a varjo títolo: da leŋgyisti acadèmici, ƶornalisti, pasjonadi de cultura e léŋgya vèneta fiŋ ale varje comisjóni tècniche impjantade dala Reǧón Vèneto per ló studjo e la soluzjón del problèma dela grafíą vèneta unitarja. A despèto de un primo e exaųstivo laóro de formulazjón dela Grafíą Vèneta Unitarja che no ƶé reųsido peraltro a portàr el consènso dovésto e la spartizjón de una grafíą unitarja – sią aŋca per le libertà intrínseche che el tèsto ufizjàl permetèva ai scritóri – l’usida intel 2010 dela monumentàl òpera de Gianfranco Cavallin “Dizionario della lingua veneta”, che per la masa e l’importanza podarave stabilír definitivaménte una nòrma común al’ortografíą, el percórso de definizjón sią dela koiné vèneta che dela só ortografíą unitarja él ƶé tut’altro che terminado. Cóme per el furlàn e ’l pjemontéxe, el venezjàn podarave inalzarse a koiné per la léŋgya vèneta sią per el lustro leterarjo che per l’importanza política e econòmica che la léŋgya de stato de Venèzja ga asunto intei sècoli de vita dela República Vèneta.

Purmasa a sfavór del venezjàn ƶóga el fato che el djaléto parlado al’óra prexènte sé ƶé xlontanado no de póco dala ilustre e leterarja léŋgya venezjana de Goldoni e dela burocrazíą republicana e che pertanto ’l antigo venezjàn dele canzelaríę, dela diplomazíą, dela ǧurisprudènza, dei comèrci, dela leteratura e dele salòte mondane – e del cyal sé ga numeróxe testimonjanze scrite (cyélo doprado in cyésto tèsto sé ghe vizina sibén ch’él sią mólto taljaniƶado intela sintasi) – él ƶé in realtà una léŋgya mòrta. Čò che sé tènta alóra de far atyalménte ƶé cyélo de levàr su el cusidito djaléto vèneto zentràl – spartido per afinità tra i parlanti dele provinze de Vizènza, Pàdova, Rovigo, Venèzja e parte de cyéla de Trevixo – al raŋgo de koiné vèneta. Purmasa però cyèsta koiné ƶé póco aderènte o combinàbile coi djaléti treviǧani nord orjentàį e co’ cyéli belumati e intun zèrto módo aŋca co’ cyéli veronéxi, e la propósta par pju un’impósta estèrna che una naturàl tendènza ala só adozjón unànime da parte de tuti i parlanti vèneti. El risčo ƶé aŋca cyèlo che cyésta prosumada léŋgya pan-vèneta faza da ostàcolo al pju importante de tuti i problèmi: cyèlo de promòver l’acyixizjón e ’l uxo oràl e scrito del djaléto locàl creando a dritura le condizjóni per soprafarlo, e che pertanto pòsa far pju dano che bén ai vèneti. In cyanto pò ala grafíą, cyésti ani ga visto el proliferàr de varje grafíę vènete: cyéla Unitarja, cyéla de Basso-Belloni, cyéla de Turato-Durante, cyéla de Brunelli, cyéla de Pegoraro, cyéla de Trevisan e cyéla del’Asočazjón Vèneto Nòstro. Un’anàlixi sula custjón koiné e grafíą vèneta condóta per ipòtexi pòrta invéze a dir cyanto vjén de ségyito.

No ametèndo l’existènza de una koiné vèneta él sé riténe falado stabilír un vocabolarjo artifizjàl de mescolanza del vèneto reǧonàl da inseǧnàr magari intele scyòle stante ch’él andarave a descàvedo dele varjetà locàį. Él sé dovarave invéze scriver tanti vocabolari per òǧni varjetà azò che lí sé defènda i valóri leŋgyístici locàį, se de nò él sé risčarave de sofegàr la léŋgya naturàl aųtòctona cola léŋgya creada intele acadèmje có’ sta acadèndo tra taljàn e djaléti. In cyésto caxo l’única soluzjón che daga una conotazjón omogèneą ala cultura leŋgyística vèneta là ƶé una grafíą unitarja capaze de podér scriver tuti i djaléti e le léŋgye locàį contuna stésa ortografíą comprensíbile da tuti i vèneti. La grafíą vèneta unitarja ƶé stada a só tèmpo previdènte in cyésto sènso ma purmasa ga vudo el difèto de èser masa dispersiva lasando líbera sjèlta dei grafèmi alo scritór, cusí che ga maŋcado al só scópo unificatór. Inóltre póchi là uxa in módo ampljo e no’l sé ƶé reųsidi a inseǧnarla intele scyòle dapòį che maŋcante de valóre comunicativo ai òci e ale ménti dela masa e dei só controlóri (mass-media e clasi diretóre). Al rigyardo podarave andàr bén aŋca una dele grafíę propòste ma’l sé dovarave čarír co’ prezixjtà co’ cyaį grafèmi sé gabja de scriver tuti i fonèmi dele varjanti locàį del vèneto reǧonàl sènza generàr ambigyità – sóra de tuto pò contuna grafíą diasistèmica (letura deferènte de uno stéso grafèma da parte de parlanti che dòpra varjetà de vèneto divèrse).

Ametèndo invéze l’existènza dela koiné vèneta, che sé intravedarave intela léŋgya contenuda intel dizjonarjo del Cavallin, él conveǧnarave alóra xlargarla in tuto el teritòrjo e inseǧnarla ale nóve generazjóni cola grafíą da élo stéso stabilida che gavarave baxi leterarje e stòriche de riferiménto asoluto. Con čò él sé rendarave trabuto aŋca al só prezjóxo laóro dapòį che se de nò ló sé uxarave per ufizjaliƶàr un’altra grafíą atéxo ch’él sé trata del dizjonarjo dela léŋgya vèneta e no de una varjante spezífica. In cyésto caxo apare inadatado ’l uxo de una grafia diasistèmica dapòį che no ƶé corèto che un vocàbolo de koiné sią léto in manjèra deferènte in areę divèrse. La koiné ƶé la koiné, e se un vocàbolo de koiné ga un só corispondènte locàl foneticaménte un fja divèrso, cyélo val soltanto per la varjetà locàl, ma se’l sé vól parlàr la koiné él convjén parlàr coi só vocàboli, e no coi só corispondènti locàį.

Valutando l’una e l’altra sityazjón e viste le condizjóni leŋgyístiche atuàį, la mèǧo soluzjón par èser la difuxjón dela koiné del Cavallin cola só grafíą, eventyalménte ampljada, ala cyal él sé dovarave però acostàr aŋca ’l inseǧnaménto dele varjanti locàį, e dei só spezífici vocàboli, co’ relativi vocabolari e gramàtiche scriti cola stésa grafíą, cyéla apónto propósta dal Cavallin co bóna paxe dele varje grafíę locàį tradizjonàį.

La sjèlta de una koiné e de una grafįą dovarave èser única e xvòlta su baxe stòrica e leterarja e a cyanto par intel dizjonarjo del Cavallin lé susiste tute cyéste cyalità. La grafíą ƶé la vèsta ilustre dela léŋgya che ghe conferise un maƶór péxo e un maƶór lustro, perché la grafíą e la léŋgya ƶé dó faze dela stésa medaǧa, dó aspèti indeseparàbili, cóme él acade per ’l taljàn e le altre léŋgye forèste, e una oculata sjèlta del binòmjo grafíą-léŋgya ƶé d’importanza crítica dal pónto de vista culturàl, sočàl, político e mass-medjàtico. In altre paròle sią per la léŋgya vèneta, e sią peraltro per tuti i djaléti che vòǧa inalzarse al raŋgo de léŋgye secóndo el ǧudizjo dela socetà e del’opinjón común, una grafíą no val un’altra e che una sóla gabja de èser la presjèlta con critèrjo leŋgyístico, stòrico, leterarjo e etimològico. In cyésto sènso la maŋcanza de una grafíą ufizjàl vèneta ƶé sènza dubjo un componènte de deboléza del vèneto intei confrónti del taljàn sul pjan dela diǧnità, a despèto che tuti i djaléti vèneti, e spečalménte cyélo venezjàn, í gabja una che maį de lustro leteratura stòrica. Là valga par exèmpjo la sityazjón del vizín Friúl indóve sią la koiné che l’ortografíą ƶé stade normade e ufizjaliƶade consentindo al furlàn de méterse alo stéso livèlo del taljàn in cyanto a diǧnità e lustro sočàl, leŋgyístico e intel respèto de tute le só varjetà locàį